Η αρχαία κωμωδία και ο Αριστοφάνης

Αρχαία κωμωδία
Ετυμολογία: κωμωδία > ωδή (τραγούδι) + κώμος (ομάδα σε εορταστική έκσταση)
Προέλευση: Η κωμωδία φαίνεται να προέρχεται από μια χορική εκδήλωση λατρευτικού χαρακτήρα, όπως γίνεται εμφανές και από την ετυμολογία της. Ομάδες ανδρών, συνήθως φαλλοφόροι, τραγουδούσαν εύθυμα τραγούδια και έκαναν πειράγματα κατά τα "φαλλικά", μια μια λατρευτική εκδήλωση προς τιμή του Διόνυσου, θεού της γονιμότητας.
Πιθανότατα, η κωμωδία δημιουργήθηκε σταδιακά από την έξοδο του πρωτοχορευτή στα "φαλλικά". Οι γνώσεις μας για την αρχαία κωμωδία στηρίζονται κυρίως στα έργα του Αριστοφάνη, ο οποίος με τα έργα του διαμόρφωσε το κωμικό θέατρο. 
Δομή της αρχαίας κωμωδίας
Υπάρχει μεγαλύτερη ελευθερία συγκριτικά με την τραγωδία. Τα μέρη που δομούν την αρχαία κωμωδία έχουν ως εξής:

• Πρόλογος: Εκτενής και ποικιλόμορφος. Οι θεατές ενημερώνονται από έναν ηθοποιό ή με το διάλογο για τον προβληματισμό του ποιητή και το κωμικό του σχέδιο.
• Πάροδος του Χορού: Συνήθως θορυβώδης είσοδος του χορού, ο οποίος παίρνει θέση (συμφωνεί ή διαφωνεί) ως προς το κωμικό σχέδιο του ποιητή.
• Αγών: Αποτελείται από επεισόδια. Ένας ή δύο υποκριτές και ο Χορός εκθέτουν δύο αντιτιθέμενες απόψεις. Έτσι, διεξάγεται ένας αγώνας μιας ομάδας προς μια άλλη με σκοπό να επικρατήσει η μία. Ο συμβιβασμός δεν αποτελεί επιλογή. Ο Αγών εκφράζει συνήθως την άποψη του ποιητή για το διαπραγματευόμενο θέμα και αποτελείται από αδόμενα και απαγγελλόμενα μέρη: 

             - ωδή: τραγούδι του Χορού σχετικά με την αντιπαράθεση
             - κατακελευσμός (κελεύω= παροτρύνω, διατάζω): ο κορυφαίος του Χορού παροτρύνει τον εκπρόσωπο της μιας πλευράς να αναπτύξει τα επιχειρήματά του
             - επίρρημα (επί + ρήμα < ερώ/μέλλοντας του λέγω): οι δύο πλευρές αναπτύσσουν, σε διαλογικά μέρη, τις διαφορετικές τους απόψεις
             - πνίγος ή μακρόν: η κατάληξη του επιρρήματος, που εκφωνείται από τον κορυφαίο απνευστί, με αυξανόμενη ταχύτητα και παράλληλο δυνάμωμα της φωνής.
             - σφαγίς: ο έπαινος του νικητή
Η αντωδή, ο αντικελευσμός, το αντεπίρρημα και το αντιπνίγος αποτελούν τον αντίλογο των παραπάνω μερών.

• Παράβασις: είναι η διακοπή που διασπά τη δράση και ανήκει στο Χορό. Σε αυτό το σημείο ο ποιητής σπάει τη δράση και επιλέγει, μέσω του Χορού, να μιλήσει στους θεατές και να τους "διδάξει".
• Διαλογικές σκηνές: είναι οι σκηνές μετά την Παράβαση, οι οποίες χωρίζονται με λυρικά τραγούδια του Χορού.
• Έξοδος: ο Χορός αποχωρεί με τον θριαμβευτή μέσα σε εορταστικό κλίμα.

Ο Αριστοφάνης
Ο Αριστοφάνης είναι ο μεγαλύτερος κωμωδιογράφος της αρχαιότητας. Γεννήθηκε το 444 πΧ και πέθανε το 385 πΧ. Είναι ο κυριότερος εκπρόσωπος της παλαιάς κωμωδίας, όπου σατιρίζονται πρόσωπα και καταστάσεις της πολιτικής ζωής με έντονο βωμολοχικό στοιχείο. Στρέφεται κατά των δημαγωγών και κυρίως κατά του Κλέωνα, καθώς τους θεωρεί υπεύθυνους του Πελοποννησιακού Πολέμου.
Το έργο του
Ο πυρήνας των έργων του είναι η σάτιρα (πολιτική ή κοινωνική) που δεν γνωρίζει όρια. Από τα βέλη της δεν γλίτωσε ο Ευριπίδης, τον οποίο σατιρίζει αλύπητα στους Βατράχους, αλλά ούτε και ο Σωκράτης και ο λόγος του, που σατιρίζονται στις Νεφέλες. Από τα δεκάδες έργα που έγραψε σώζονται μόνο έντεκα.

• Αντιπολεμικές: 

- Αχαρνείς: ο Δικαιόπολις, Αθηναίος πολίτης απηυδισμένος από τα δεινά του Πελοποννησιακού Πολέμου, αποφασίζει να κλείσει μόνος του την Ειρήνη με τους Λακαιδεμόνιους.
- Ειρήνη: ο Τρυγαίος, Αθηναίος, ανεβαίνει με ένα σκαθάρι στον ουρανό για να ελευθερώσει την Ειρήνη που έχει φυλακίσει ο πόλεμος.
- Λυσιστράτη: οι γυναίκες με επικεφαλής τη Λυσιστράτη αναλαμβάνουν να σταματήσουν τον πόλεμο, αφού διαπιστώσουν ότι οι άντρες είναι ανίκανοι να το πετύχουν.

• Ζωόμορφος Χορός:

- Όρνιθες: ο Πισθέταιρος και ο Ευελπίδης έρχονται να βρουν χώρο στον ουρανό για να ιδρύσουν τη "Νεφελοκοκκυγία", μια ιδεώδη πολιτεία, απορρίπτοντας στο σύνολό του τον υπάρχοντα πολιτικό μηχανισμό. Τα πουλιά ξαφνιάζονται από την αναπάντεχη παρουσία των ανθρώπων στον ουρανό, γι'αυτό και στην αρχή τούς επιτίθενται. Μετά τον αγώνα όμως δέχονται να χτίσουυν μαζί τους την ποθητή πολιτεία. 
- Βάτραχοι: ο Διόνυσος κατεβαίνει στον Άδη για να φέρει πίσω τον Αισχύλο, μιας και η τραγική ποίηση έχει σβήσει μετά το θάνατο του Ευριπίδη.
- Σφήκες: εδώ διακωμωδούνται οι δικαστές, καθώς χώνουν το επικίνδυνο κεντρί τους, συχνά για προσωπικούς λόγους στους Αθηναίους πολίτες.
- Ιππής: σάτιρα εναντίον των πολεμοκάπηλων και των δημαγωγών.

• Κοινωνικό - πολιτικό θέμα:

- Νεφέλαι: ο Αριστοφάνης καυτηριάζει τους σοφιστές και τα φροντιστήριά τους, τονίζοντας την ηθική και πολιτική παρακμή της Αθήνας.
- Θεσμοφοριάζουσαι: οι γυναίκες θέλουν να βγάλουν από τη μέση τον Ευριπίδη, ο οποίος τις κατηγορεί ασύστολα στα έργα του για τον έκλυτο βίο που διάγουν και αποφασίζουν να το πετύχουν κατά τα Θεσμοφόρια. Η κωμωδία καυτηριάζει το φαλλοκρατικό καθεστώς της εποχής.
- Εκκλησιάζουσαι: οι γυναίκες, απογοητευμένες από τη συμπεριφορά των αντρών, αναλαμβάνουν τη διακυβέρνηση του κράτους, εφαρμόζοντας ένα πρόγραμμα σοσιαλιστικής κοινοκτημοσύνης.
- Πλούτος: πρόκειται για μια αλληγορία πλούτου-πείνας. Επικρίνεται η άδικη και άνιση κατανομή του πλούτου, την οποία προσπαθούν να ανατρέψουν ο Χρέμυλος και ο τετραπέρατος δούλος του Καρίωνας. 
 

Πηγές: 
Στοιχεία Θεατρολογίας, Α' Ενιαίου Λυκείου
academia.edu